تناقضات بنیادین “خانه سینما” (فارغ از دعوای ارشاد-خانه سینما)

در سال ۱۳۸۲ موزه سینما مجموعه‌ کتاب‌هایی منتشر کرد درباره بیست‌وپنج سال سینمای ایران بعد از انقلاب. در این مجموعه من هم کتاب کوچکی ــ جزوه‌ای ــ نوشتم درباره خانه سینما که با وجود کمبود منابع و اطلاعات که خود خانه سینما هم نداشت یا در اختیار من نمی‌گذاشت، کتابی شد که شکل‌گیری خانه سینما و تناقضات بنیادی آن، در آن آشکار است. من در آن زمان به دو دلیل به خودم اجازه دادم این کتاب را بنویسم. نخست این که در بدو تاسیس “انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی” چند سال عضو هیئت مدیره این انجمن بودم و از درون مشکلات انجمن‌ها و روابط‌شان با خانه سینما را تجربه کرده بودم. دیگر اینکه در طول سال ۱۳۷۸ شش شماره نشریه داخلی خانه سینما به نام “نامه سینما” را به عنوان سردبیر اداره کرده بودم و با بسیاری از بنیانگذاران، رؤسای صنوف و اعضای خانه سینما مصاحبه کرده بودم. در همین سال بود که مسأله تغییر ساختار خانه سینما هم مطرح شد و من به عنوان گزارشگر در تعدادی از جلسات طولانی‌ای که این تغییرات در آن مورد بحث قرار می‌گرفت، شرکت می‌کردم. بعدها اندکی از دورتر مسائل را دنبال کرده‌ام، امّا معتقدم اشکالات ساختاری خانه سینما تغییری نکرده است و با اندکی احتیاط می‌توانم بگویم که غیر قابل حلّ هستند. این روزها بحث خانه سینمای داغ است و همه اظهارنظرها به طور طبیعی درباره تصمیم‌های زورگویانه و غیرمنطقی مسئولان امور سینمایی کشور است، کمتر کسی به خود خانه سینما و مشکلات بنیادین آن فکر می‌کند. فکر کردم بخشی از آن کتاب را که به اشکالات بنیادین خانه سینمای می‌پردازد (که یکی از مهم‌ترین‌هاش هم درک استفاده‌جویانه اعضا از کار صنفی است) در اینجا نقل کنم. شاید به درد کسانی که سخت هیجان‌زده‌اند و چنان از “خانه ما” صحبت می‌کنند که انگار حقیقتاً اعضای این تشکیلات آن را خانه خود می‌‌دانستند، بخورد.

روبرت صافاریان

 بیشتر انجمن‌های صنفی خانه سینما با تشویق و ترغیب هیئت مدیره انتصابی خانه سینما و به خواست آنها تشکیل شدند. کار معمولاً این گونه انجام می‌شد که تنی چند از اعضای شناخته شده و معتبر حرفه مربوطه به عنوان هیئت مؤسس فراخوان می‌دادند و از اعضای آن حرفه دعوت می‌کردند در مجمع مؤسس انجمن شرکت کنند. در این مجمع اساسنامه‌ای تصویب می‌شد و شورای مرکز انجمن انتخاب می‌شد و به این ترتیب انجمن به طور رسمی شکل می‌گرفت. انجمن‌های صنفی که به این ترتیب به وجود آمدند با مشکلات مشابهی وجود بودند که اگر به گفته‌ها اعضای انجمن‌ها که در مطبوعات و از جمله در شماره‌های نامه سینما منعکس شده است مراجعه کنیم، می‌بینیم عمدتاً برای همه آنها مشترک‌اند:

ـ تعریف عضو و شرایط عضویت

عضوگیری طبیعتاً اصلی‌ترین و پیش‌پاافتاده‌ترین کار هر انجمنی است، امّا در اصل مهم‌ترین وظیفه آن نیز هست. کارت عضویت یک انجمن به دارنده آن اعتبار حرفه‌ای می‌دهد و بدین معناست که دارنده آن از سوی مجموعه هم‌حرفه‌های خود به عنوان کسی که در حرفه مربوطه صاحب صلاحیت است شناخته می‌شود. امّا از سوی دیگر اعتبار کارت به طور طبیعی مشروط به ملاک‌ها و روند صدور کارت است. در اساسنامه همه انجمن‌ها شرایط عضویت با عباراتی کلی ذکر شده است. تبدیل این عبارات کلّی به یک آیین‌نامه دقیق پذیرش عضو بر خلاف آنچه به نظر می‌رسید کار ساده‌ای نبود. بیشتر انجمن‌ها با این مسئله درگیر شدند. سهل‌گیری در تعیین شرایط عضویت، بی‌دقتی در بررسی شرایط متقاضیان عضویت، و عدم عضویت تعدادی از اعضای صنف که صلاحیت‌ حرفه‌ای‌شان بدیهی بود، مشکلی برای انجمن‌ها به وجود آورد و باعث عدم تطابق فهرست اعضا با واقعیت شد. این مشکل دو وجه دارد: از یک سو فراگیر نبودن انجمن‌ها و عدم عضویت برخی از چهره‌های حرفه‌ای شاخص در انجمن‌ها و از دیگر سو، عضویت گروه انبوهی که صلاحیت حرفه‌ای آنها مورد تردید است. این مشکل در حرف‌ها و درد دل‌های بسیاری از اعضای خانه سینما وجود دارد و در مسائلی مانند امنیت شغلی (رجوع کنید به فصل ۹) مشکل ایجاد می‌کند. در این زمینه یکی از پرسش‌ها این است که برای شرایط عضویت ملاک‌ کمی کفایت می‌کند، یا باید ملاک‌های کیفی هم مورد توجه قرار گیرد. مثلاً تعداد فیلم‌هایی که یک کارگردان ساخته کافی است، یا باید به کیفیت فیلم‌ها هم توجه کرد.

ـ عدم مشارکت اعضا در فعالیت‌های انجمن‌ها

تقریباً همه شوراهای مرکزی انجمن‌ها از عدم مشارکت اعضا در فعالیت‌های انجمن می‌نالند و تقریباً اعضای همه انجمن‌ها شوراهای مرکزی خود را متهم می‌کنند که زمینه و شرایط لازم را برای ایجاد مشارکت اعضا فراهم نمی‌کنند و خود کاری نمی‌کنند. هیئت‌های مدیره عوض می‌شوند، امّا حرف‌ها همان است. و این وضعیت به اندازه شگفت‌آوری درباره همه انجمن‌ها به یک اندازه درست است.

ـ منافع صنفی خاص و همکاری صنفی در چارچوب خانه سینما

در برخی زمینه‌ها بین منافع صنفی یک انجمن کارپذیر و همکاری با انجمن‌های کارفرما در چارچوب خانه سینما تناقض به وجود می‌آید و اعضای انجمن‌هایی مانند دستیاران فیلمبردار، کارگردان، صحنه و غیره احساس می‌کنند در رده‌های تشکیلاتی بالای خانه سینما منافع آنها رعایت نمی‌شود.

ـ رابطه اصناف با هیئت مدیره خانه سینما

آیا فلان عضو انجمن طراحان صحنه (به عنوان نمونه) که عضو هیئت مدیره خانه سینماست، نماینده صنف خود در آنجاست یا منافع دیگری به نام “منافع عمومی سینمای ایران” را نمایندگی می‌کند؟ آیا این فرد به انجمن خود پاسخگوست؟ کیفیت رابطه انجمن‌ها با هیئت مدیره چندان تعریف شده نیست. اصولاً اختیارات هیئت مدیره خانه سنما نسبت به انجمن‌ها چیست؟ در یک کلام، انجمن‌ها تا چه اندازه مستقل هستند؟

از یک طرف هیئت مدیره خانه سینما مشروعیت خود را از انجمن‌های صنفی عضو می‌گیرد و از طرف دیگر مشروعیت این انجمن‌ها وابسته به عضویت در خانه سینماست، بنابراین خانه سینما (وهئیت مدیره به عنوان بالاترین ارگان آن) حق دارد در مسائلی نظیر فراگیری انجمن یا سلامت اخلاقی روابط حاکم بر آن نظارت کند. این سامان گاه موقعیت‌های پیچیده‌ای به وجود می‌آورد. انحلال انجمن بازیگران از سوی هیئت مدیره خانه سینما در سال جاری، نمونه‌ای از این موقعیت‌های پیچیده است:

در شهریور ماه سال ۱۳۸۲هیئت مدیره خانه سینما انجمن بازیگران سینمای ایران را با توجه به “فقدان اقتدار صنفی و فراگیری این انجمن” منحل کرد. این کار با تقاضای حسین شهاب (بازرس انجمن) انجام شد. روابط عمومی خانه سینما مسئولیت رسیدگی به امور انجمن را به عهده گرفت و ضمن دعوت از بازیگران طراز اوّل و پیشکسوت و با تشکیل هیئت مؤسس جدید، وعده تشکیل مجمع عمومی و انجام انتخابات قانونی توسط این هیئت را داد.

اکبر سنگی، رئیس انجمن، می‌گوید: “اگر نگاهی به اساسنامه انجمن بیاندازید، متوجه می‌شوید خانه سینما برای این کار ذیصلاح نیست. بازرس انجمن هم حق نداشته است تقاضای انحلال بدهد.” (ماهنامه فیلم، شماره ۳۰۷، آبان ۱۳۸۲، ص ۲۴) در حالی که  امیر اثباتی، عضو هیئت مدیره خانه سینما معتقد است: “با استناد به بند م مادّه ۱۸  اساسنامه خانه سینما که در آن تصمیم‌گیری در مورد تعلیق یا لغو عضویت اعضا طبق آیین‌نامه پیش‌بینی شده، این اقدام خانه سینما کاملاً قانونی است. هیچ صنفی ذاتاً اعتبار قانونی ندارد مگر کلیت خانه سینما که در مجامع قانونی به ثبت رسیده است.” (همان منبع)

بند “م” یکی از بندهایی است که وظایف و اختیارات هیئت مدیره آمده است. این بند یکی از اختیارات هیئت مدیره را چنین تعریف می‌کند: “پیشنهاد تعلیق یا لغو عضویت اعضا طبق آیین‌نامه مصوب به مجمع عمومی”.

ابوالحسن داوودی، رئیس هیئت مدیره خانه سینما نیز در این باره اظهار نظر کرده است): “… برای انجمن بازیگران به عنوان یکی از اصناف خانه سینما نه آبرویی مانده بود نه اقتداری و این مسئله به موقعیت خانه سینما لطمه می‌زد. در این مدّت با دوستانی در شورای مرکزی انجمن که منطقی‌تر بودند جلساتی داشتیم و از آنها خواستیم این کار را خودشان انجام دهند. چون با این وضعیت اگر برای انتخابات شورای مرکزی فراخوان داده می‌شد، از ششصد و اندی عضو، چهل نفر هم نمی‌آمدند.” (همان منبع)

این رویداد نمونه‌ای است از پیچیدگی روابط اعضای خانه سینما با هیئت مدیره آن. برابر مادّه ۵ اساسنامه خانه سینما عضویت در خانه سینما از طریق عضویت در انجمن‌های صنفی عضو امکانپذیر است و برابر ماده ۶ عضویت خود این انجمن‌ها باید به تصویب مجمع عمومی خانه سینما برسد. از سوی دیگر بسیاری از این انجمن‌ها در هیئت مدیره خانه سینما نماینده ندارند و بنابراین رابطه محکمی بین آنها و ارگان مرکزی تشکیلات وجود ندارد، امّا باید تابع تصمیمات آن باشند.