درباره فیلم خاکسپاری اسقف ملیک‌تانگیان (۱۳۲۷)

فیلم مستندی از دوران طلایی جامعه ارامنه تبریز و خیابان های شهر

اخیراً انتشارات نائیری کتابی منتشر کرده است به نام “حوزه ارامنه آرداز و آذربایجان” به قلم مرحوم سرهنگ امیل هاکوپیان. سرهنگ هاکوپیان از فعالان اجتماعی و سیاسی ارامنه آذربایجان و دوره‌ای طولانی از نزدیک شاهد رویدادهای جامعه ارامنه آذربایجان تبریز بوده و در آن‌ها مشارکت کرده است. از آن جا که بخش قابل‌توجهی از کتاب به قیادت دینی اسقف ملیک‌تانگیان می‌پردازد که دوره ۱۹۱۲ تا ۱۹۴۸ (۱۲۹۱ تا ۱۳۲۷) را در بر می‌گیرد، ناشر ابتکار به خرج داده و سی‌دی فیلمِ مراسم مشایعت و خاکسپاری اسقف ملیک تانگیان را نیز ضمیمه کتاب کرده است. این فیلم گزارشی است از دو روز انتقال پیکر اسقف از خلیفه‌گری تبریز به کلیسای مریم مقدس در محله ارمنی نشین قلعه (قالا) تبریز و روز بعد از آن جا به قبرستان ارامنه تبریز و دفن آن جا (۲ و ۳ اکتبر ۱۹۴۸). در ابتدای فیلم آمده است که آن را سه نفر به اسامی جانی باغداساریان، سیمیک کنستانتین، واهان طرپانچیان فیلم‌برداری کرده و “ناطق کرده‌اند”. آن‌ها صاحبان عکاسی فوتو واهه در خیابان نادری (جمهوری) بوده‌اند و پیش و پس از این فیلم نیز تعدادی فیلم خبری ساخته‌اند.

نسخه‌ای از این فیلم در دست علاقه‌مندان سینمای مستند ایران هست و یکی دو بار نمایش داده شده است یک سی دی است با کیفیت نازل. اصل فیلم به احتمال قوّی شانزده میلی‌متری بوده و نسخه موجود از روی نمایش آن روی پرده و تصویربرداری با دوربین ویدئویی تهیه شده و کیفیت مناسبی ندارد. با وجود این به سبب ارزش تاریخی آن قابل دیدن است. من اطلاعی از این که آیا نسخه شانزده میلی‌متری اریژینال آن وجود دارد و کجا نگاه‌داری می‌شود ندارم. شاید فرزندان سازندگان فیلم چنین نسخه‌ای را در اختیار داشته باشند که در این صورت می‌توان اقدام به تهیه نسخه با کیفیت بهتری از روی آن کرد.امّا اهمیت این فیلم در چیست؟ فیلم درباره اسقف اعظم ملیک‌تانگیان اطلاعات اندکی به بیننده می‌دهد. اطلاعاتی که در گفتار فیلم آمده است از آن دست است که معمولاً در مراسم خاکسپاری چهره‌های اجتماعی مهم گفته می‌شود و طبیعتاً به وصف نیکی‌ها و خدمات مرحوم اختصاص می‌یابد. درباره اسقف ملیک تانگیان می‌دانیم که از پیشوایان دینی آگاه و محبوب و صاحب بصیرت ارامنه آذربایجان بوده و در دوران تاریخی دشواری توانسته است عاقلانه جامعه ارامنه را هدایت کند. او از نظر علمی هم از روحانیون معتبر بوده و کتاب‌هایی در زمینه دستور زبان ارمنی و مبانی حقوق کلیسای ارمنی دارد. او نه تنها نزد ارامنه، بلکه نزد مردم غیرارمنی تبریز نیز شناخته شده و مورد احترام بوده است. امّا درباره جزئیات کارهای در فیلم سخنی گفته نمی‌شود. اسقف ملیک تانگیان از سوی مرکز کلیسایی اجمیادزین ارمنستان به تبریز اعزام شده بود. گفتنی است که امروز تِم کلیسای ارمنی آذربایجان که در آن روزگان مستقل بود اکنون جزئی از تم تهران است که با قطع ارتباط خود با اجمیادزین تابع مرکز کیلیکیه کلیسای ارمنی است.

فیلم خاکسپاری ملیک تانگیان امروز بیش از همه یادآور دوران طلایی جامعه ارامنه آذربایجان است. چیزی که از فیلم به یاد می‌ماند بیش از همه انبوه جمعیت مشایعت‌کننده است و حضور چشمگیر مسئولان دولتی کشوری و لشکری در میان آن‌ها. نماهای عمومی فیلم تصویری از خیابان‌های تبریز و چهره شهر در آن روزگار به نمایش می‌گذارند که برای همه تبریزی‌ها می‌تواند خاطره‌برانگیز باشد. سازندگان فیلم هوشمندانه و با زحمات طاقت‌فرسا هم تصویرهای عمومی از جمعیت گرفته‌اند و هم تصویرهایی که چهره سوگواران را از نزدیک‌تر نشان می‌دهد. انتخاب‌های سازندگان فیلم خبر از آشنایی آن‌ها به فنون سینمایی می‌دهد و هوشمندی و سلیقه بصری آن‌ها را به نمایش می‌گذارد. معلوم است که فیلم با امکانات فنی اندک و با زحمات طاقت‌فرسا ساخته شده است. فیلم با نمایی عمومی از شهر تبریز شروع می‌شود. در صحنه‌هایی که مشایعت‌کنندگان را در خیابان‌ها نشان می‌دهند شاهد تصویرهایی هستیم از مردمی که از تراس خانه‌ها و پشت‌بام‌ها مراسم را تماشا می‌کنند. این تصویرها حال و هوایی زنده و رئال به تصویرها می‌دهند و بیش از همه به یاد بیننده می‌مانند.

در بخش آخر فیلم در قبرستان ارامنه تبریز، شاهد سخنرانی‌های چهره‌های روحانی و دنیوی آن روز جامعه ارمنی درباره مرحوم تانگیان هستیم. متاسفانه صدای سخنوران خوب شنیده نمی‌شود. در ضمن برخی از سخنرانی‌ها بعدها بازسازی شده است. از جمله سخنرانی داجاد بوغوسیان که به هر دلیل در فیلم‌های مراسم اصلی نبوده و روز دیگری در محل قبرستان ضبط شده است.

در ابتدای فیلم نوشته شده است “محصول استودیوی آماتوری” ، امّا همچنان از “سینه فیلم” نیز نام برده شده است.

فیلم میان‌نوشته‌ دارد. این میان‌نوشته‌ها به شکل دفتری که ورق می‌خورد تهیه شده‌اند. در این میان نوشته‌ها اطلاعات اولیه درباره مناسبت و مکان و زمان رویدادها به دو زبان فارسی و ارمنی به بیننده داده می‌شود. ابتدا نوشته‌های فارسی می‌آیند و بعد عین همان‌ها به زبان ارمنی. معلوم است که برای سازندگان فیلم بیننده فارسی‌زبان اهمیت داشته است. آن‌ها در واقع می‌خواهند اهمیت جامعه ارامنه و اسقف‌شان را به بیننده ایرانی به طور عام نشان دهند. تاکید فیلم روی حضور مقامات دولتی، بستن خیابان‌های شهر برای عبور جمعیت مشایعت‌کننده، سخنرانی فرماندار تبریز و حضور کسانی با لباس‌های نظامی در میان جمعیت همه گویای همین انگیزه است.

فیلم طبیعی است بدون صدا فیلم‌برداری شده است. صدای زنده محیط در فیلم نداریم. آن چه می‌شنویم موسیقی، گفتار و تکه‌هایی است از سخنرانی‌ها که جداگانه ضبط شده و به تصویرهای صامت افزوده شده‌اند. به همین سبب است که در ابتدای فیلم به “ناطق کردن” آن اشاره شده است. چیزی مانند صداگذاری، با این تفاوت که این نامگذاری نشان می‌دهد که با فیلمی صامت سروکار داشته‌ایم که ناطق شده است. بنابراین صدای این فیلم مستند نیست و ساخته شده است.

سازندگان فیلم خود نیز آن را فیلم مستند هنری تلقی نکرده‌اند و در آن عنوان‌هایی مانند کارگردان و تدوین‌گر نمی‌بینیم. سه نفر بوده‌اند با علاقه فنی به سینما و عکاسی که همه کارها را مشترکاً کرده‌اند و انگیزه و هدف‌شان قاعدتاً معرفی اهمیت جامعه ارمنی کشور هم به ایرانیان به طور عام و هم به ارمنی‌ها بوده است.

ارمنی‌ها با وجود این که به عنوان افراد حضور پررنگی در سینمای ایران داشته‌اند در ضبط تصویری زندگی خود بسیار کم‌کاری کرده‌اند. از کلّ حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ارامنه ایران فیلم و عکس بسیار اندکی باقی مانده است. این فیلم از این منظر شایان توجه است. مهجور ماندن فیلم که نامش را تقریباً کسی نشنیده است از بی‌اجر بودن کار کسانی حکایت می‌کند که با زحمت طاقت‌فرسا این فیلم‌ها را گرفته‌اند. حتی روی سی دی پیوست کتاب انتشارات نائیری یا در جای دیگری در متن کتاب، نام سازندگان فیلم نیامده است. به هر رو، کمیابی منابع تصویری از دوره‌ای که فیلم ساخته شده است، یکی از علل جذابیت آن است.

گفتنی است که در سال ۱۳۲۷ ساخت فیلم مستند مدّتی بود در ایران شروع شده بود. به نوشته مقدمه کتاب فرهنگ فیلم‌های مستند سینمای ایران (مسعود مهرابی) در سال ۱۳۲۳ ابراهیم معتمدی فیلمی درباره آموزش و مسابقات اسکی ساخته بود و اسماعیل کوشان نیز ساخت فیلم‌های مستند را شروع کرده بود. همین طور ارتش ایران یک بخش فیلمسازی تاسیس کرده بود. گزارش خبری مفصل خاکسپاری ملیک تانگیان نیز یکی از نخستین فیلم‌های مستندی است که در ایران ساخته شده و کمیابی منابع تصویری از دوره‌ای که در فیلم به ثبت رسیده یکی از دلایل جذابیت آن است.